De Kerstmatinee: 50 (+1) jaar orkesttraditie

Het is behaaglijk in huis, de lichtjes branden, op tafel staat een schaaltje met kerstkransjes en vanuit de keuken dringen de heerlijkste geuren door. De televisie staat aan, we horen de weelderige klanken van het Koninklijk Concertgebouworkest. Live vanuit Het Concertgebouw! Kopje thee?

Al sinds 1975 worden de middagconcerten op Eerste Kerstdag van het Concertgebouworkest op televisie uitgezonden, de eerste 25 jaar door de NOS in Nederland en in meerdere Europese landen dankzij Eurovisie. De Kerstmatinee was lang vóór 1975 al een begrip, maar werd toen nog niet geassocieerd met de beeldbuis. Noch met Eerste Kerstdag.

1888-1968: voorgeschiedenis

Al in het oprichtingsjaar 1888 gaf het orkest zijn eerste Kerstmatinee: op Tweede Kerstdag leidde chef-dirigent Willem Kes een bont Frans programma met kamermuziek, operadelen, een celloconcert en als afsluiter Berlioz’ Le carnaval romain. De volgende tachtig jaar zouden nog heel vaak – maar niet jaarlijks – Kerstmatinees plaatsvinden. Altijd op Tweede Kerstdag. Het repertoire wisselde sterk. Tot 1931 stond meestal de chef-dirigent op de bok – sinds 1895 was dat Willem Mengelberg – en vanaf 1931 tweede dirigent Eduard van Beinum. Sinds diens aanstelling als chef-dirigent in 1945 werden de jaarlijkse matinees geleid door wisselende gastdirigenten. Toen Bernard Haitink in 1961 chef-dirigent werd veranderde er aanvankelijk niets aan die opzet.

In 1969 werd plotseling op twee manieren gebroken met de traditie: de Kerstmatinee vond plaats op Eerste Kerstdag, én de chef stond zelf op de bok. Haitink leidde tijdens zijn eerste Kerstmatinee Moesorgski’s Schilderijen van een tentoonstelling, voorafgegaan door muziek van Bach, Händel en Mozart. Een jaar later zwaaide Hans Vonk de baton, vervolgens werd de kersttraditie voor vier jaar onderbroken.

Op 25 december 1975 werd de Kerstmatinee voor het eerst live op televisie uitgezonden: door de NOS in Nederland en door Eurovisie in een groot aantal andere Europese landen. Het was de slotmanifestatie van Amsterdam 700. Haitink leidde Mozarts Vijfde vioolconcert met als solist Boris Belkin, gevolgd door de beide suites uit Ravels Daphnis et Chloé. Het was een groot succes en de start van een traditie: voortaan was de Kerstmatinee het exclusieve domein van de chef-dirigent.

Waren de kerstprogramma’s voorheen vaak een potpourri van korte stukken, Haitink concentreerde zich jaarlijks op één of twee grote meesterwerken. Zo zette hij Stravinsky’s Vuurvogel (1976), Berlioz’ Symphonie fantastique (1979) en Prokofjevs cantate Alexander Nevski (1980) op de kerstlessenaar. En in 1977 Mahlers Eerste symfonie: de voorbode van een legendarische reeks die in 1982 pas echt van start ging.

De Eurovisie Kerstmatinees gaven een enorme boost aan de internationale reputatie van Haitink en het Concertgebouworkest. Helemaal toen het evenement werd verbonden aan een andere grote orkesttraditie: de band met Gustav Mahler. Tussen 1982 en 1987 dirigeerde Haitink exclusief Mahlersymfonieën, achtereenvolgens nummer 4, 3, 2, 7, 5 en 9. De aangrijpende vertolking van de Negende, kort voor zijn afscheid als chef-dirigent, staat menigeen nog altijd in het geheugen gegrift. In 2004 bracht Philips een cd-set uit met alle Kerstmatinee-Mahlerconcerten, twee jaar later een dvd-box.

Net als zijn voorganger moest Riccardo Chailly een paar jaar zoeken naar zijn Kerstmatinee-bestemming. Zijn eerste was een statement: het Groot Omroepkoor, een jongenskoor en drie solisten werden uitgenodigd voor een uitvoering van Orffs Carmina burana. Een schot in de roos – zo vond NRC dat Chailly met zijn genuanceerde uitvoering een ‘voortreffelijk debuut’ maakte.

Het Groot Omroepkoor zou een vaste waarde blijven. Tot 1994 werkte het mee aan bijvoorbeeld Eine Faust-Symphonie van Liszt, Verdi’s Quattro pezzi sacri en Janáčeks Glagolitische mis. Opnametechniek en uitzending waren in 1990 voor het eerst in handen van de AVRO.

Tussen 1994 en 2000 leidde Chailly uitsluitend muziek van Italiaanse (opera)componisten met medewerking van vocale solisten, vooral specialisten uit Italië, en meestal het Groot Omroepkoor. In 1996 klonk voor het eerst een volledige concertante opera op Eerste Kerstdag: I pagliacci van Leoncavallo. Hierin debuteerde het in 1989 opgerichte Nationaal Kinderkoor, waarmee het Concertgebouworkest nog altijd vaak samenwerkt.

Chailly’s Italiaanse reeks culmineerde in een drieluik van Puccini-eenakters, waarvoor grote aantallen solisten werden ingevlogen: in 1998 acht voor Il tabarro, in 1999 vijftien voor Suor Angelica en in 2000 evenveel voor Gianni Schicchi. Daarna trapte Chailly een Stravinsky-drieluik groots af met de Psalmensymfonie en Oedipus Rex – het ging verder met Pulcinella en Le sacre du printemps (2002) en Petroesjka en De vuurvogel (2003).

Ondanks de onverminderde populariteit van de kerstconcerten was de magie voor de kijkers thuis na Haitinks afscheid grotendeels voorbij. Eurovisie trok zich terug, de AVRO moest zich herbezinnen. In 2002 zond de AVRO deels een herhaling van het jaar daarvoor uit, in 2003 werden louter herhalingen uitgezonden. Maar de band tussen orkest en omroep liet zich niet zomaar verbreken; met Mariss Jansons als chef-dirigent werden de live-uitzendingen weer opgestart.

Anders dan Chailly’s flamboyante kerstavonturen waren de Kerstmatinees van Jansons gebalanceerde romantische programma’s waarin vaak één solist centraal stond. Zo schitterde Daniel Barenboim in Brahms’ Eerste pianoconcert (2004), bariton Thomas Hampson in Mahlers Lieder eines fahrenden Gesellen (2007) en sopraan Eva-Maria Westbroek in Wagners Wesendonck-Lieder (2010). In al zijn kenmerkende bescheidenheid deed Jansons bovendien graag een stap opzij. In 2009 en 2011 mocht eredirigent Bernard Haitink de honneurs waarnemen en in 2013 was de kerstbok voor Jansons’ voormalige leerling Andris Nelsons.

De aanvangstijd was tot dan toe voortdurend aan verandering onderhevig geweest, maar de aanvangstijd van 14.15 uur die werd gekozen voor Jansons’ laatste Kerstmatinee in 2014 is daarna niet meer losgelaten. Jansons leidde dat jaar Mahlers meest ‘kerstige’ symfonie, de Vierde.

Beoogd chef-dirigent Daniele Gatti maakte in 2015 (nog) geen aanspraak op de Kerstmatinee. Alles lag open. Het orkest koos voor drie jaar achtereen Bach met verschillende topkoren, geleid door barokspecialisten: het Weihnachtsoratorium deel 1-3 met Jan Willem de Vriend en Cappella Amsterdam (2015), deel 4-6 met Trevor Pinnock en het Nederlands Kamerkoor (2016), en de Hohe Messe onder Philippe Herreweghe met zijn Collegium Vocale Gent (2017).

Vervolgens werden bekende stukken uit het romantische repertoire geprogrammeerd: De notenkraker van Tsjaikovski – een echte kersthit, die evenwel nog nooit op de Kerstmatinee had geklonken – onder Semyon Bychkov, en Beethovens Negende symfonie met Franz Welser-Möst. In die lijn lag ook de geplande Kerstmatinee van 2020 met Verdi’s Quattro pezzi sacri onder Fabio Luisi. Maar Luisi werd positief getest op covid en kon niet komen. In allerijl werd de 24-jarige Klaus Mäkelä, die in september van dat jaar een indrukwekkend debuut had gemaakt, gevraagd in te vallen.

Live was de eerste Kerstmatinee met Mäkelä niet: ze werd op 23 december opgenomen voor uitzending op Eerste Kerstdag. Maar het concert bezegelde de kersverse band tussen het Concertgebouworkest en de jonge Fin. ‘Ik denk dat de Kerstmatinee met Debussy’s La Mer en Beethovens Zesde symfonie het moment was dat ik een hechtere band voelde met het orkest’, zei hij later in een interview. In het voorjaar van 2022 werd Mäkelä benoemd tot toekomstig chef-dirigent met ingang van 2027.

In 2021 zaten we nog altijd diep in de coronapandemie en was de Kerstmatinee van het jaar daarvoor op NPO 1 te zien. In 2022 klonk Mahlers Vijfde symfonie onder leiding van Myung-whun Chung.

Sinds 2023 zijn de Kerstmatinees definitief voorbehouden aan Klaus Mäkelä. Vijftig jaar plus een coronajaar na de eerste Eurovisie Kerstmatinee dirigeert de toekomstige chef nu een hartverwarmend programma met Lydische nacht van Alphons Diepenbrock en Rimski-Korsakovs Sheherazade. Zal er de komende jaren weer een bijzondere traditie-binnen-de-traditie ontstaan in de geest van Haitinks Mahler-concerten of Chailly’s operareeks?